थुक्क मेरो जात! जोवन चल्ने, भोजन नचल्ने

Trouble listening the radio ?
Try the alternative player below

To download the audio, right click the link below, select "Save Target As" or "Save Link As" 

Download this Audio Now

शिवानी

हिजो एकजना गाउँकै दाईले फेसबुकमा म्यासेज गर्नुभयो । “हेई शिवानी, फ्रेन्ड रिक्वेष्ट पठाएको छु, किन एसेप्ट नगरेको :( ? ” लेख्नु भएको रहेछ । कसैको मित्रताको अनुरोध स्वीकार गर्ने नगर्ने मेरो खुसीको कुरा हो ।

मलाइ ठिक लागे गर्छु नत्र गर्दिनँ । झन् हदै चित्त नबुझ्दा उसलाई सधैँको लागि ब्लक गर्ने अधिकार मलाइ फेसबुकले  दिएको छ । मान्छेहरु किन आफूलाई यति महान सम्झिन्छन मैले बुझ्न सकेकी छैन । फेसबुकले निश्चित सँख्यामा मात्रै साथी राख्न पाउने प्रणाली बनाएको छ । त्यो सँख्या मेरो पहिला नै पुरा भईसकेको कारणले मैले नया अनुरोधलाई खासै वास्ता गरेकी छैन ।

अरुले के कारण र उदेश्यले फेसबुक चलाउछँन मलाइ थाहा भएन । तर मैले केहि सिक्न जान्न र नयाँ खबरहरु पढ्नको लागि चलाउछु । गाउँकै दाजु भएको कारणले उहाँलाई अर्को एकजना साथी हटाएर भएपनि मैले साथी

बनाएँ । तरपनि मनमा किन त्यस्तो आदेशात्मक शैली अपनाएँ भनेर खुल्दुली र दुखेसो भइराख्यो । अनुरोध स्वीकार्ने बित्तिकै फेरी म्यासेज आयो, “आहा! कति राम्री छौ है तिमी त ।” मैले केहि प्रतिकृया जनाइन । साथी बनाएकोमा सामान्य आभार व्यक्त गर्नपनि कन्जुस्याई गरे । त्यसपछि लगातार मेरा पोष्ट र फोटाहरुमा गाउँले दाजुको कृपा हुनथाल्यो । पाँच मिनेटमा लगभग मलाई पचास लाइक र आठदश कमेन्ट दिएर धन्य बनाए ।

मैले धेरै मिहेनत गरेर लेखेका लेख र स्टाटसहरु उनले यति छिटो पढेर प्रतिकृया दिए जस्तो मलाइ लाग्दैन । कति गहन र गम्भीर पोष्टमा पनि “कुरा सही हो”, “ल ल दाम्मी छ” “यु आर राइट” जस्ता पदौरे कमेन्ट देखेर मलाइ धेरै दुख लाग्यो । मेरा तस्वीरहरूमा “आहा! कति राम्री 😀 ”, “वाउ लुकिंग सेक्सी 😛 ”, “स्स्सो हट J”जस्ता कमेन्ट देखेपछि मेरो रिसको पारो तात्यो ।

फेरी दाजुले हत्तपत्त मलाई म्यासेज गरे “के छ रानी?”, यस्तो लाग्थ्यो मलाई पचास लाइक र आठदश कमेन्ट दिएर फकाइसके । मलाई तिनको पागलपन देखेर एकछिन कुरा गरौँ जस्तो लाग्यो, मैले सोचें यिनले मलाइ चिन्छन कि चिन्दैनन्? कुरा गर्ने क्रममा थाहा भयो, यिनले मलाइ चिन्दैनन् । गाउँको हो भन्ने थाहा छ तर कसको छोरी या बहिनी भन्ने थाह छैन । धेरैबर्ष गाउँ बाहिर बसेर बुढेसकालमा बिदेशिएका यी दाईको बारेमा मलाइ भने धेरै कुरा थाहा थियो । यिनकी छिमेकी बहिनी मेरी साथी भएकी र म त्यहाँ सानैदेखि जाने भएकोले यिनलाई म राम्ररी नै चिन्थे ।

यस बीचमा यिनले दुईपटक मेरो मोबाइल नम्बर मागे भने तीनपटक म्यासेन्जरमा कल गरे । मैले दुबैलाई इन्कार गरेँ । मैले अब मेरो काम छ पछि कुरा गरौँला भन्दा पनि नसुनिकन उनी आफ्नो काम र तलबको बढाईचढाई ब्याख्या गर्नेमा नै व्यस्त रहे । अन्तिममा केहि उपाय नलागेपछि मैले भनें “म तपाईलाई अंकल भन्छु नि ल J ।” दाजु आत्तिदै भन्छन् “हैट! के भनेको त्यस्तो? बरु हामि लप गरौँ न, आइ लप यु ” तिनको पछिल्लो शब्दले मलाई रन्थन्यायो । आखिर के सम्झिन्छन छोरा मान्छेहरु आफुलाई? कसरि यस्तो सोच्न र भन्न सक्छन? एक छोरा र एक छोरीका बाउ भएर आफ्नो छोरीजस्ती केटीलाई आफ्नै गाउँको भनेर जान्दाजान्दै कसरी यस्तो कुरा भन्न सक्छन? के लाज, डर, घिन, इज्जत केहि हुन्न यिनको? म सरासर उनको प्रोफाइलमा गएँ । कतै फेक अकाउन्ट त होइन भन्ने जिज्ञासाले । तर होइन उनको आफ्नै अकाउन्ट थियो, उनले केहि घण्टा अगाडि छोरीको फोटो हालेका रहेछन । “मेरी गुडिया आइ लप यु” लेखेर । मलाइ यो “आइ लप यु” शब्दसँग धेरै घिन लाग्यो । मलाइ पनि मेरा आफन्तले “आइ लप यु” भन्नुहुन्छ, हिजोसम्म प्रेमको, स्नेहको प्रतिक लागेको आइ लप यु एकाएक घृणित शब्द भयो । उनले छोरीलाई पनि मैलाई जस्तो आइ लप यु भनेका होलान्, मलाइ यस्तै लाग्यो । मैले एकाएक तिनमा राक्षस देखें, भीमकाय शरीर, विकृत अनुहार र फोहोरी सोच भएको राक्षस । तिनलाई उचित शिक्षा दिने बिचार आयो ।

 म पुन म्यासेजमा फर्किसक्दा उनले “ बिहे नगरेपनि अनलाइन लप गरौँ, यसो समय कटाउने मेलो 😀 म बिदामा आउँदा तिमीलाई नया मोडेलको मोबाइल ल्याइदिन्छु ” लेख्न  भ्याएका रहेछन । मेरो रिसको पारो झन् तातियो । मैले उक्त म्यासेज बक्सको स्क्रीनसट लिएँ र मेरो वालमा उनलाई ट्याग गरेर हालिदिएँ ।

यी एक प्रतिनिधि पुरुष हुन् हाम्रो समाजका । यसो भन्दा सबै पुरुष यस्तै हुन्छन् भन्ने हुँदैन । धेरै राम्रा पुरुषहरु पनि छन्, तर राम्राहरुलाई यी र यस्ता कुपुरुषहरुले छाँयामा पारेका हुन्छन् । अझै पनि धेरै पुरुषहरु त्यस्ता छन् जसको म्यासेज रिप्लाई नगर्दा “ओइ #लु, एकरातको कति लिन्छेस?” “किन भाउ खान्छेस र#डी?” “बोल्दिनस् भने किन अनुरोध स्वीकार गरिस् ?” भन्ने जस्ता म्यासेज पठाउँछन् । हाम्रो आफ्नै काम हुन्छ, आफ्नै व्यस्तता हुन्छ । सधैं सबैलाई जवाफ फर्काएर बस्न सकिदैन । फेरि मलाई यसो भने भनेर कसलाई सुनाउँदै हिड्ने? ब्लक या डिलिट कतिलाई गर्ने? कतिलाई ती दाजुलाई जस्तो शिक्षा सिकाउने? अर्को कुरा फेरि, यो फेसबुक नचलाई पनि नहुने कुरो ।

यस्तो कार्यमा सबैभन्दा अगाडि घर छोडेर परदेशिएकाहरु छन् मेरो निजि अनुभवमा । तिनीहरु कतार, दुबई, साउदी जस्ता खाडी मुलुकमा छन् कि त फेरी मलेशियामा छन् । तर तिनीहरु कै वालमा हेर्ने हो भने, देश बिग्रियो, समाज सकियो, संस्कारको सत्यानाश भयो भन्ने जस्ता राग अलापेर बसेका हुन्छन् । समाजको एउटा हिस्सा म पनि हुँ, मैले गरेको हर्कतले अरुलाई कति असर परेको छ भनेर कहिल्यै सोच्दैनन् । आफ्नो निर्णय र आदेश लाद्न पल्केकाहरु नै देशको मुख्य दुश्मन हुन् । आफ्नो कुरा अरुले मान्दा र आफूले हेप्न पाउँदा आफुलाई मर्द सम्झेर मख्ख पर्छन् । छोरीमान्छेलाई छाडा बोलेर, हेपेर, अपमान गरेर कोही पनि मर्द हुँदैन । मर्दले त नारीको इज्जत र रक्षा गर्छ । अशक्त र बच्चालाई प्रेम बाँड्छ, पिडितको उद्दार गर्छ । धर्मको पालना गर्छ । करीब दश मिनेट पछि तीनले रोइ कराई गरेपछि त्यो पोष्ट हटाएँ मैले । सोचें उनकी छोरीले त्यो कुरा हेरी भने के सोच्छे होला? छोरीको आँखामा आफ्नो बाबु जस्तो भएपनि एउटा आदर्श पुरुष हुन्छ ।

मेरी एउटी साथी छे, अन्जली । हामी सानैदेखि गाउँमा सँगै पढेर काठमाडौं पनि सँगै आएका हौँ । हामी दुबैका दाजुहरु यहिँ बस्ने भएकोले यता आएपछि बसाइ अलगअलग भयो । पढाइको रुचि अनुसार फरकफरक कलेज रोजियो । पछिल्लो समय उसले स्नातक सकेर निजि बैंकमा जागिर खान्थी । म डिग्रीको पढाई सँगै एउटा नीजि कम्पनीमा काम गर्थेँ । आज बिहान रुँदैरुँदै मलाइ “इमो”मा फोन गरी र छिट्टै भेट्न बोलाई ।  म कामको सिलसिलामा पटनामा भएकोले तत्काल आउन नसक्ने बताएँ । साथै रुनाको कारणबारे पनि जिज्ञासा राखेँ । धेरैबेरको रोदन र मेरो लगातारको प्रश्नले उसले समस्याको पोको खोली । उसकै बैंकमा काम गर्ने सहकर्मीसँग उसको प्रेम सम्बन्ध रहेछ । मनदेखि शुरु भएको प्रेम तनवदन हुँदै जातमा गएर अड्किएछ । अन्जली कथित दलित हो, बिश्वकर्मा । उसको प्रेमी उपाध्याय बाहुन रहेछ । अहिलेको समयमा कम्तिमा हाम्रो पुस्ताले जातभातको कुरा गर्नु एकदमै दुखलाग्दो कुरा हो । उनीहरुलाई एकअर्काको जातको बारेमा थाहा नभएको पनि होइन । दुबैलाई थाहा भएर पनि जातलाई गौण मानेर प्रेम गरेछन, अन्त्यमा बिहे गर्ने कुरा आएपछि परिवारको कारण देखाएर प्रेमी टाढियो । अन्जलीदेखि टाढा हुनलाई जागिरै सरुवा गरेर लगेछ ।

आजको पढेलेखेको पुस्ता यस्तो छ, जो आफ्नै घरमा आफ्ना बाआमालाई मनाउन सक्दैन । भोलिको बाटोमा आउन सक्ने अवरोध र व्यवधानको लागि पुर्व तयारी गर्दैन भने उसले पढेको के काम भयो । उसले हाँसिल गरेको ज्ञान र शिक्षाकै बेईज्जत भएन र? अरुबेला देश बदल्ने ठूलाठूला कुरा गर्नेहरुले पहिला आफूलाई र आफ्नालाई बदलेर देखाउन ।

अन्जलीले आफू सानो जातको भएर भोग्नुपरेको यो पहिलो घटना भने होइन । सानैदेखि यस्तो व्यवहार हुन्थ्यो, हामीले सम्झाउथ्यों । कति बुझ्थी कति बुझ्दिनथिइ उसैले जानोस् । हामी साथीहरु एकअर्काको घरमा आउजाउ गर्थ्यौं । झन् केहि बिशेष पुजाआजा, बिहे बटुलो हुँदा त नगई नहुने । छोरीले कर गरेर बोलाउने बाउआमाले घरमा पस्न नदिने धेरै पटक हुन्थ्यो । यसरी अपमानित हुँदा पनि उसले कहिल्यै साथ छोड्दिन थिई, शायद आफूलाई त्यहि अनुरुप तयार पारेकी थिई ।

 मलाई अचम्म लाग्छ, जब कोही दलितको घरमा केहि पवित्र कार्य हुन्छ । कथित ठूला जातकाले फलफूल प्रसाद बाहेक अरु खाँदैनन । फलफूल छोइदैन अरु छोइन्छ रे! दलितको घरमा पालेका सुँगुर, खसी बोका, कुखुरा खान हुन्छ रे, तर उसले छोएको खान हुँदैन रे । उनीहरुले खसी बोका के रिमोटले चल्ने बनाएर पालेका हुन्छन् र? दलितको खेतमा फलेको अन्न खान हुने, उसको धाराको पानी पिउन हुने, छोएको खान नहुने रे! कति हास्यास्पद छ है चलन?

मेरो गाउँका प्राय दलितहरु रक्सी पार्छन् र बजारका भट्टीवालालाई बेच्छन् । त्यहि रक्सीले मातेर सुतेका उपल्लो जातीका महामानवहरु भोलिपल्ट बिहान उठेर एक आम्खोरा पानीले जिउ पखाल्छन्, जनै मुसार्छन र चोखिन्छन् । उपल्लो जातमा जन्मिएकाहरू जति मैलिए पनि नुहाएर चोखिन्छ्न । सुनपानी र जप गरेर दुरुस्त हुन्छन् । तर जिन्दगीभर सत्कर्म गर्ने दलितहरु किन कहिल्यै पवित्र हुनसक्दैनन? यो प्रश्नको जवाफ धर्म संस्कार र समाजको ठेक्का लिएका आफूलाई महान सम्झिने पात्रहरुले दिनुपर्दछ ।

म बुझ्दछु, शायद अन्जली यतिबेला आत्महत्या गर्नेबारे सोच्दैछे । नभएपनि उसलाई यो समाज र यसका देखावटी रितिरिवाज प्रति रुष्ट छे । जसलाई उसले आफ्नो सर्वस्व सुम्पिएकी थिई उसैले आज नगरेको गल्तीको सजायँ दियो । दलितको कोख अन्जलीले रोजेर पाएकी होइन । न कसैले उपाध्यायको कोख रोजेर या आफ्नो मिहेनतले पाएको हो । जुन कार्यमा आफ्नो केहि योगदान छैन त्यसमा घमण्ड किन गर्ने? अन्जलीलाई हौसला र ढाडस दिने काम मेरो लागि गाह्रो काम हो । उसलाई एकदिन पक्कै छुवाछुत र भेदभावको अन्त्य हुन्छ भनेर धेरैपटक हामीले ढाडस दियौं ।

समय झन्डै दश बर्ष बित्यो तर आज हामी उही स्थानमा, उस्तै समस्यामा छौं । अब फेरि त्यहि कुराले उसलाई दिलासा दिएँ भने उसले पत्याउने छैन । उसको नजरमा मेरा कुरा फोस्रा हुनेछन । दशबर्ष अघि एउटी साथीले आफ्नी दिदीको बिहेमा बोलाएकी थिई हामी सबैलाई । मिल्ने साथी भएकोले उसकी दिदी हामीलाई पनि प्यारो गर्थिन् । अन्जलीले त आउदिन भन्दा पनि दिदी आफैले जसरी पनि आउनु पर्छ भनेकी थिइन् ।

बेहुली निकाल्नु केहि अघि पुगेका हामीलाई बेहुली हुँदा दिदी कस्ती भईन भनेर हेर्ने रहर थियो, जो सबै केटीलाई हुन्छ । बेहुलीलाइ सिंगार्ने मौका पनि पाइन्छ भनेर हामी चारपाँच जनाको हुल हुरुरु बेहुली राखेको कोठामा पस्यौं । बेहुली हेर्दै मात्रै थियौं बेहुलीकी हजुरआमाले अन्जलीलाइ भन्नु नभन्नु भनिन् । आफ्नो साथीको कोठामा पस्नु उनको अपराध थियो । भन्नलाई त हजुरआमाले “बाहुनको घरमा के भनेर पस्छेस ए कमिनी” भनिन् । तर हामी बाहुनको घरमा पसेका क्षेत्रिनी, लिम्बुनी, कमिनी र नेवारनीहरु पसेका थिएनौं । हामी त साथीको घरमा पसेका साथीहरु थियौं । हजुरआमाले चिन्न सक्नुभएन, निम्तो गर्ने साथीले रोक्न खोजिन् तर उ निरिह भई । त्यसबेला बिहेको कार्यक्रम बहिष्कार गरेर हिडेका हामीहरु असाध्यै दुखी भयौं ।

अन्जलीले बरु सामान्य बन्ने प्रयास गरी हुनसक्छ यो उसको दैनिकी थियो । तर हामि उसका साथीहरुलाई ज्यादै नरमाइलो लाग्यो । बिहेमा आएका धेरै मान्छेहरुका अगाडि त्यसरी गरेको बेइज्जती हामीले त भुल्न सकेका छैनौँ भने उसले झन् कसरी सक्थी होली र? अहिले उसले प्रेम गरेको मान्छे पनि कथित उपल्लो जातीको हो । शायद उसले प्रेममा प्रेम मात्रै देखि होली, जातभात देखिन । त्यस्तो बेला कसैले पनि जातभात, उमेर, क्षेत्र, वर्ण र वर्ग हेर्दैन । हेरियो भने त्यो प्रेम हुनैसक्दैन, सम्झौता हुन्छ ।

यतिबेला म अन्जलीलाइ के भनेर सम्झाउने भनेर सोच्दै छु । भोलि म काठमाडौं पुग्छुँ, उसकोमा जान्छु । मलाई भेटेपछि उ झन् धेरै रुनेछे । यहाँ उसको आत्मसम्मान र हौसला मात्रै होइन मनमुटु सबै लुटिएको छ । यो देशमा केटी भएर जन्मिनु एउटा अभिशाप हो । झन् ग्रामिण भेग, पुरातन र रुढिबादी सोच भएको समाजमा जन्मिनु अर्को अपराध हो । झन् दलितको कोखमा जन्मिनु झन अर्को पाप हो । यी सबैको सजायँ भोगिराखेकी छे अन्जली ।

अब मैले बिद्रोह गर्नुको बिकल्प देख्दिनँ । म नभए कोही न कोही त बोल्नैपर्छ । आज नभए भोलि त बोल्नैपर्छ । अन्जली, अब हामीले चुनौती दिनुछ यो समाजलाई र यसका टाउकेहरुलाई । तिमीहरुले बनाएको नियम, तिमीहरुले लादेको संस्कार हामीलाई स्वीकार्य छैन । तिमीहरुले बिना पौरख पाएको तिमीहरुको जात तिम्रा बाउ बराजेले कुनै युध्द जितेर पाएका होइनन् । जबर्जस्ती लादिएको यो जात हामी अब त्यागीदिन्छौं । मर्ने बेलामा घिटघिट हुँदा रगत दिनेको जात कसैले सोध्दैन । दवाई कुन जातको मान्छेले दियो कसैले खोज्दैन । किनकि त्यो बेला तिमीहरुलाई बाँच्नु मुख्य कुरा हुन्छ । अन्जली, यी सबै ढोंगीहरु हुन् । तिम्रा डाक्टर मामाले दलित भएपनि दिएको स्लाइन र सिटामोल यिनलाई चल्छ तर तिमी घरमा पसेको सहदैनन ।

आफ्नो अभिष्ट पुरा गर्न, बैंश पोख्ने ठाउँ नपाउँदा कसैले कुनै युवतीलाई सोध्दैन कुन जातकी भनेर । अझ जबर्जस्ती गर्न तम्सिन्छन ब्वाँसाको जस्तो रुप लिएर । गुहुमा किरा गाडिए जसरी गाडिन्छन् हाम्रो शरीरमा । तर त्यसैलाई आफ्नी श्रीमती बनाउन यिनलाई संस्कारले रोक्छ रे । यिनलाई दलित पछाडि हिडेको मनपर्छ, सँगै हिड्नु हुँदैन ।

हुनत अन्जली म पनि तिमीलाई पीडा दिने पीडक जातको हुँ । मैले पींडा नदिए पनि मेरा सजातियहरुले तिमीलाई सदियौं देखि सहिनसक्नु पीडा दिए । तर अब मलाइ मेरो जातमोह छैन । हो, मलाइ घिन लाग्छ मेरो उपल्ल्लो भनिएको जातसँग, मैले बिना मिहेनत पाएको यो जात यही समाजलाई फिर्ता दिन्छु ।

थुक्क मेरो जात! जोवन चल्ने, भोजन नचल्ने ।

Text credit to http://egulfnepal.com/2015/09/07/idea/ . 

Audio credit to Ms. Shivani Rani's facebook page (https://www.facebook.com/siwany123)