छम्ह साधारण ब्वमिया मिखाय् मल्लया न्हू उपन्यास
झी मध्ये उप्वःसिनं भाजु मल्ल के. सुन्दरयात छम्ह आन्दोलनकारी वा
पत्रकार वा मानवअधिकारकर्मी कथं थुइकि, राजनीतिक वादया प्रचारय् मखसें छगू
दुग्यंगु सृजनात्मक उपन्यासया च्वमि धकाः म्हो जक खंकेफु । नेपालभाषा न्हू
चिनाखँया आयामयात कयाः शोधग्रन्थ च्वयाः नेपालभाषाय् स्नातकोतर अध्ययन
क्वचायेके धुंकेवं इलय् ब्यलय् चिनाखँ व बाखँ नं दुथ्याकाः छगू वाःपौ
‘इनाप’ तःदँ तक सम्पादन यात । वयागु न्हापांगु उपन्यास ‘नसना’ थुकी
स्वाभाविक कथं छम्ह आन्दोलनकारीया तीव्र आक्रोशया सः दु – गुकी खँ कनीगु व
प्रस्तुतीकरण शैलीस सृजनात्मक मिजलाया किचःया नापनापं सामाजिक अन्याय व
आर्थिक शोषणप्रति नच्चागु आलोचना दुथ्याः ।
थ्वहे २९ अगष्ट २०१३ कुन्हु पितब्वज्या जूगु मल्लया न्हू उपन्यास धाःसा
झीगु भायया उपन्यासया रुपगत व विषगतया निगुलिं परम्परागत धारपाखें बिस्कं
खनेदु । झीगु आख्यान साहित्यय् दुग्यंक हाकयाच्वंगु छगू हे कथंया पहःयात
झीसँ स्वाभाविक कथं नाला वयाच्वंगु खः । सन २००४ स् त्रिभुवन
विश्वविद्यालय, नेपालभाषा केन्द्रीय विभागपाखें धूस्वां सायमिया मिसा
उपन्यास पिदंगु न्ययदँ क्यंगु लसता हनेकथं छगू गोष्ठीया ग्वसाः ग्वःगु खः ।
अन समालोचक\प्राज्ञ पुचलं आःतक पिदने धुंकूगु ११५ गू उपन्यासया धलः
न्ह्यथनेगु ज्या जुल, तर ज्यापौ न्ह्यब्वःपि सुनां नं उपन्यासया स्तर व
शैलीगत कुतःयात कयाः आलोचनात्मक मिखां दुवालेगु साहस धाःसा याःगु मखना ।
धूस्वांया माखाया लिस्सें रामशेखरया नसंफागु चा, शशिकलाया जः मथीगु लँ,
केदार सितुया धकं धाल यात न्ययदँया च्वछायेबहःगु उपलब्धि कथं न्ह्यथनातल ।
झीगु थुज्वःगु भासा व साहित्यया पृष्ठभूमिया दथ्वी मल्लया थुगु कृतिया
पाखें गुगु कुतः यायेत स्वल थ्व गुगुं चिकचाधंगु उपलब्धि मखु । तहाः
इलंनिसें न्ह्यानावयाच्वंगु छगू हे पहःया बाखँचूया धार (गथेकि निजात्मक
असफलता वा मतिनाया वियोग वा सामाजिक अन्याय) दु, उकियात थुकिं हाजां
गायाब्यूगु दु ।
थुगु उपन्यासय् थःगु मुक्ति\निर्वाणया निंतिं भभःन्हुयाच्वंपिं निम्ह
मयजुपिं – छम्ह बुद्ध उपदेशया उपासिका व मेम्ह तुपः क्वबिया जूम्ह, थ्व
निम्हेसिया दथ्वीया वैयक्तिक अन्तरद्वन्दयात दुवालातःगु दु । थुपिं
निम्हेसिनं लिनाच्वंगु लँपुया आधारभूत भिन्नता दु । बुद्ध धर्मयापाखें गुगु
नं कथं सामूहिक मुक्ति वा वर्गीय समाजया अन्त्यया बाचा याइ मखु ।
विनयपीटकया आजु शीलया पालना खः । गृहस्थतय् निंतिं चतुरार्य सत्य व
आर्यअष्टाङ्ग मार्गया पालना बाहेक मेगु गुगु नं कथंया सामूहिक दायित्व मदु ।
मल्लया न्हू उपन्यास दुने वर्णानात्मक शैलीइ छम्ह सर्वज्ञ सूत्रधारं थें
कनायंकाच्वंगु खँ, ल्हानाच्वंगु खँल्हाबल्हायात यइपुगु सम्मिश्रण
दुथ्याकाः बाखँचू क्वमचातले हे छगू निरन्तर गतिइ न्ह्याकातःगु दु । च्वमिया
थःगु आग्रहयात पात्रतय् म्हुतुं जबरजस्ती न्ववायेकेगु गुगुं कथं कुतः
मयासें हे थुज्वःगु थीथी पक्षय् दक्षतापूर्वक गुकथं म्हितातःगु व व्यवस्थित
यानातःगु दु धैगु खँ छगू परिच्छेद लिपा मेगु परिच्छेद पतिकं हे ध्वदुइकेफु
। खः, खँल्हाबल्हाया गतिइ गनं गनं म्हो जूगु दुसां म्वाःमदुगु न्वचूपाखें
पंगः थनातःगु धाःसा मदु ।
बचाःहाकः, चिचापं जूसां थ्व उपन्यास छगू न्ह्यथनेबहःगु कृति खः धकाः
धायेगुलि आपालं लिधँसा दु । झीसँ लोमंके मज्यू, झीगु भासाय् उपन्यास लिपा
हे तिनि जक दुत वःगु विधा खः । थौंतक नं थुकथंया सृजनात्मक आख्यानया म्होति
हे जुयावयाच्वंगु दनि । उप्वः धैथें झीगु परम्परा कि धार्मिक खँयात
दुथ्याकेगु वा शैक्षिक ज्वलं कथं च्वयेगु जक खः । मल्ल के. सुन्दरया थ्व
उपन्यास झीगु थुगु परम्पराय् छगू समकालिक अवतार हे खत । अथेला, निम्ह मयजु
पात्रपिनि खँल्हाबल्हात नीति आधरित प्याखनय् सिबें उप्वः मपाः । उपिं
निम्हेसिनं थःथःगु दर्शनया मान्यता कथं निष्ठा व पवित्रताया प्रतिनिधित्व
यानाच्वंगु दु ।
पृष्ठभूमि छगू दशक तक न्ह्याःगु जनयुद्ध खः । थुकिं हे उपन्यासया निंतिं
पुलांखँया लुमन्ति, घटनाक्रमया संरचना, विवरणात्मक तत्व व बाखँचूत चूलागु
दु । तर, थुज्वःगु विवरण, घटनाक्रम व बाखंचू ला केवल पात्रतयसं
क्वबियाच्वंगु आस्थागत खँयात पितब्वयेगु झ्याः लुखा जक खत । उपन्यासया
न्ह्यःने बियातःगु उप–शिर्षकपाखें गाक्कं स्पष्ट यानाच्वंगु दु – थ्व छगू
मुक्तिया निंतिं बौद्ध विनय व सशस्त्र विद्रोहया लँपुया दथ्वीया अन्तरसंवाद
खः । अथेला, मुक्ति प्राप्तिया थगु निपु लँपुया दथ्वी माध्यमय् जक गाक्कं
भिन्नता दयाच्वंगु मखसें आधारभूत ल्याखँ हे थुमिगु आजु ज्वःमलाः ।
दक्षिण एसियाली ज्ञान पद्धति दुने मानव अस्तित्वया आजु पुरुषार्थ
प्राप्तिया ल्याखं नालावयाच्वंगु दु । थुकी दुने धर्म (कर्तव्य), अर्थ
(धन), काम (सुख), व मोक्ष (मुक्ति) दुथ्याः । सिद्धार्थ गौतम बुद्धं
मोक्षयात निर्वाण (जीवन मृत्यया भवचक्रपाखें मुक्ति) या ल्याखं धयाबिज्यागु
खः । निर्वाण या छगू आधारभूत खँ धैगु थुकियात प्रत्येक मनुखं थःदुनेया राग
व अज्ञानताया विरुद्ध संघर्ष यानाः प्राप्त यायेमाः । बुद्धं स्पष्ट याना
बिज्यागु दु – ‘पारिपाखे खिपतं चिनातःगु नाउचा प्राप्तिया प्रार्थना जक
यानाः सुना नं खुसिया उखेपाखे थ्यंके फइमखु ।’ (धम्मपद) । मेगु भासं धायेगु
खःसा थ्व याकःमिया यात्रा खः । विहार धैगु गुगुं अत्याचारयात हाकुतिनेगु
निंतिं धस्वाकातःगु राजनीतिक थाय्बाय् मखु । सार रुपय्ं वर्गसंघर्षया
सम्बन्धय् वा संगठित विद्रोहया पाखें वर्ग दुश्मनयात भौतिक ल्याखं सफाया
यायेगु खँयात कयाः बुद्धया पाखें धयाबिज्यागु विशेष छुं मदु ।
मल्ल भाजु कथ्य साहित्य सृजनाया ख्यलय् नःलिम्ह मखु । इतिवृत्तात्मक
गद्य साहित्यय् निपुणतायात वयागु यात्रा सस्मरण ‘लुमन्ति किचः’ सफूतिइ
खंकेफु । पत्रकारिता लजगाया झ्वलय् तःथाय् भ्रमण याये धुंकुगु दु । अले,
भूमिगत शक्तितयसं ग्वसाः ग्वःगु ज्याझ्वःतनिसे आपालं संगठनात्मक राजनीतिक
गतिविधियात कयाः संचार सम्प्रेषण यानावःगु दु । अथेखःसा, जनयुद्धय्
केन्द्रित कथ्ययात न्ह्याकेबले केवल छम्ह नायक वा खलनायकयात जक न्ह्यब्वये
फयां मगाः । थुज्वःगु सशस्त्र विद्रोहया विषयस् उपन्यासयात न्ह्याके न्ह्यव
वं अवश्य नं द्वन्द्वया झ्वलय् जूगु घटनाक्रम व उकी भूमिका
म्हितावयाच्वंपिं मनूतनाप अले विषयवस्तुलिस्से सहज सम्पर्क व ज्ञान दयेमा ।
थ्व उपन्यासया दक्कले असमान्य पक्ष धैगु थ्व छगू बःचाहकःगु कालखण्डया जक
खँ खत । छगू दसकया जनयुद्ध नकतिनि क्वचाल । छम्ह जनसेना सेनाया पाखें बचे
जुसें बिस्यूं वइ । बिस्यूं वनेत बरण्डां क्वब्वाइबले बँय् वानातःगु सिसि
बाकुतिं तानाः घाः जुइ । द्वन्द्व प्रभावित छगू गांया बौद्ध विहारय् वं शरण
काइ । गुब्ले सुरक्षाकर्मिपिं वयाः माःवइ उब्ले वयात औलोया ल्वचं
कयाच्वंम्ह उपासिका कथं विहारया मुख्यम्ह भिक्षुणी नं वयागु परिचय बीगु
ज्या जुइ ।
उपन्यास मूलतः बिस्कं बिस्कं आस्था व विश्वास ज्वनाच्वंपिं कमसेकम छुं
ईया निंतिं जूसां छकू हे थासय् च्वनाः जीवन हनेफु धैगु मान्यताय् केन्द्रित
दु । खतुं थ्व, छगू सुथां मलागु हिप्पि बिचाः निकिता ख्रुश्चोवया युगया
संशोधनवादी सोच थें च्वनेफु । तर, सन १९१७ या बोल्सेभिक क्रान्तिया
इलंनिसें थुकथंया बिचाःयात कयाः चर्चात जुयावं वयाच्वंगु खत । छु, निगू
विपरित ध्रुवया सिद्धान्तया दथ्वी शान्तिपूर्ण सह–अस्तित्व ताः ईतक
धस्वानाच्वने फइला थें ? रणनीतिक ल्याखं थ्व छगू मदयेकं मगाःगु जूसां
स्थायी समाधान कथं धस्वानाच्वनीगु सम्भावना धाःसा म्हो । च्वमिया नं सखे,
थ्वहे धापू खयेमाः ।
मखु, थ्व गनं भिक्षुणीपाखें वयात सेनाया ल्हातं बचेयायेत म्हितुगु
भूमिकाया छगू तात्कालिक सद्भावया लिच्वः जकं खःला ? समकालिक पाश्चात्य
समाजय छगू अजूचायापूगु रुपान्तरण खः, विशेषतः श्रमिक वर्गयापिनि दथ्थुं
कट्टरपन्थी मनूत प्रकृतिकर्मी कथं वातावरणवादी जुयाः पिदंगु घटना ।
जनमुक्ति सेनाया विदाइया झ्वलय् अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल भाजुं ब्यूगु
न्वचू थन लुमंके बहःजू – समायोजनय् लाःपिं जनसेनाया जवानत थःथःगु गामय्
लिहाँ वनेत्यंबले धाःगु खः ‘म्हतिं म्हतिं ल्हातय् लाःगु छगू छगू लख दां
ग्रामीण समाजया निंतिं चिधंगु दां मखु, तर, थुकिं हे ह्यूपाः हइ वा महइ
सुनां धायेमफु ।’ छु उपिं थातं हे छेँबाय् दयेकाःच्वनी वा हानं युद्धया
ख्यलय् लिहाँ वइ तिनि ?
मल्लया पाखें संवाद संरचनायात उपन्यासया छगू मू लिधँसा कथं छ्यलाः चकंगु
दबुलि सकलयात ब्वये हयेगु कुतः याःगु दु । नायकपिंनि आस्था व अनुकूलताय्
जक थन खँल्हाबल्हा दुथ्याः । निम्ह मिसा पात्रपिं गुब्ले थःगु बिचाः व
आस्था अले मुद्दायात कयाः खँल्हाबल्हाय् ब्वति काइ उब्ले उप्वः धैथे दृढ व
औपचारिक पहलं खनेदु । थुकथंया खँल्हाबल्हा यद्यपि नेपाःया गुगुं बौद्ध
विहारय् झीसँ सायद ध्वदुइके फइमखु । संवादया शैली पाश्चात्य व पूर्वीय
साहित्यय् छगू स्थापित परम्परा खः । प्लेटोया आपालं नीति शिक्षा संवादया हे
रुपय् अभिलिखित जुयाच्वंगु खत । विशाल दार्शनिक बिचाःत (आत्मा रुपान्तरण
थुज्वःगु) प्राचीन विद्वानपिन्सं उपनिषद्य् थः शिष्यपिन्त स्यनेकने कथं
संवादया रुपय् न्ह्यथनातःगु दु । तर, उपन्यासय् संवाद उब्ले जक पायछि जुइक
दुथ्याके फइ गुब्ले च्वमिं खँल्हाबल्हायात गनथाय् थ्यंकाः क्वचायेकेगु धैगु
न्हापांतुं हे बिचाः यायेफइ । मखुसा, थ्व च्वःप्वः मदयाबी । थनथाय् लाक्क
मल्लया विशेषता खः, खँल्हाबल्हायात छगू पायछि थासय् क्वचायेकेफु ।
संजोगया खँ, पंकज मिश्र द न्यूयोर्क टाइम्सया छम्ह नांदंम्ह सफू विवेचक
भाजु खः (२०१३ अक्टोबर १०) । समकालिक अमेरिकी कथ्य साहित्यपाखें कट्टरपन्थी
राजनीतिया विषयस् खः कथं ज्यंकेत मस्वःगुलि वयकलं थःगु असन्तोषयात
प्वंकादीगु खः । गथेकि, च्वमि फिलिप रोथजुं थःगु उपन्यास अमेरिकी किपा स
राजनीतिक कट्टरतायात वेँय्सू कथं न्ह्यब्वसें विद्रोही योद्धायात रोग
अनुसन्धान ख्यःया जासुस धकाःक्यना तल । जोन उपडिके वा मार्टिन एम्सपिन्सं
विद्रोही राजनीतियात यौनिक नैराश्यताया लिच्वः कथं कयाच्वंगु दु । माओवादी
विद्रोहीत गुपिं झिदँ तक युद्धय् तक्यन अले खुदँ तक अस्थायी ल्याखं
क्यान्टोनमेन्टय् च्वनाः भतिचा दां ल्हातय् लाकाः थःथःगु थासय् लिहाँ वन,
उमिगु स्थितिनापं थ्व धापू गुलित ज्वःलाः मलाः खः ? छु उपिं थःथःगु गांमय्,
समाजय् समाहित जुइ फइगु खः वा राजनीतिक मार्गचित्र कथं रुपान्तरण जुइगु खः
?
खतुं छम्ह भिक्षुणी व छम्ह जनमुक्ति सेनाया गुरिल्लायात छथासं थने हयेगु
मल्लया उपन्यासया अवधारणगत लिधँसायात कयाः तार्किक ल्याखं कुंखिने नं फु ।
थ्यंकेगु आजुया लिधँसाय् वनेगु लँपुया औचित्य पुष्टि जुइ वा क्रान्तिया
लिधँसा बल खः धकाः स्वीकार याःम्ह मार्क्स न्हापांम्ह सिद्धान्तकार खः ।
अथेला, भ्लादिमिर इभानोविच लेनिन उम्ह मनू खः सुनां तप्यंक हे धाःगु खः–
‘सेना हे मदयेकं गुकथं क्रान्ति न्ह्यज्याइ ?’ माओ त्से–तुङ्गं ला थ्व
सिबें नं स्पष्ट वक्ता खः, अले तछ्यानाः हे धाल – ‘राजनीतिक सत्ताया जन्म
बन्दुकया नालपाखें जुइ ।’ निजी सम्पत्तिया उत्पति हे मानव समाजया समस्याया
मू स्रोत खः धकाः मार्क्सपाखें संकेत याःगु खः ।
काचाक्क छपुलु मिखा ब्वयेबले ला मल्लया उपन्यासया निम्ह वार्ताकारत
निम्ह मयजुपिं जूगु बाहेक उमिगु दथ्वी नैतिक व सैद्धान्तिक आधारया गुगुं
मंकाः धरातल खने मदु । उमिगु भाय् ज्वःलाःगु खनेदुसां उमिगु थःथःगु
खँच्वतय् तच्वकं भिन्नगु खँभाय् दुथ्याः । ‘मुक्ति’ थुज्वःगु खँग्वःया
छ्यलाया अर्थ तकं ज्वःमलाः । गन बौद्ध भिक्षुणीया निंतिं शत्रु थः दुनेया
मार खः, लौकिक क्षणभङ्गुर मोहयात त्याकेगु तातुना खः । मेखे, जनमुक्ति
सेनाया गुरिल्लाया निंतिं दुश्मन धैगु वर्गीय संरचना, शोषण, पितृसत्ता,
अल्पसंख्यकया शासन अले दमनकारी सामाजिक पद्धति खः ।
छु थथे निखेरिखे स्वयाच्वंगु निगू विपरीत दर्शनया दथ्वी संवादया
सम्भावना दुला ? अवश्य नं दु, आख्यान साहित्यया प्रयोगय् वा सचेतना जागरण
अभियानया निंतिं गुकथं थौंकन्हय् गैरसरकारी संस्थातय्पाखें झीथाय्
यानाच्वंगु कुतः दु ।
यदि गुम्हं नं ब्वमिं थन तर्क यानातःगु पक्ष–विपक्षयात कयाः विश्वास
मयायेगु खँयात छखेरिखे तयेगु जुल धाःसा उपन्यासय् दुने छुं ल्यं मदयेफु ।
पाश्चात्य साहित्यय् महान दर्शनतय् विषययात कयाः वादविवाद न्ह्याकेगु
उत्कृष्ट दसूत दु । लियो टाल्सटाय्या ‘युद्ध व शान्ति’ या दुने ऐतिहासिक
संक्रमणकालय् व्यक्तिया भूमिकाया सम्बन्धय् विषद अन्तरसंवादया द्वं हे
ध्वदु । ग्राहम ग्रीनया राजनीतिक उपन्यासत गथेकि ‘सत्ता व गौरव’ (१९४०) वा
कोनार्डया ‘खिउँया नुगःचू’ आदि सिद्धान्त न्ह्यथनातःगु आख्यान मखसें आख्यान
साहित्यत खः । फ्रान्सेली–चेकोस्लोभियन महाकवि मिलान कुन्देराया सफू धकिं
न्हयकू कुचाया छपु च्वखँ (२००७) स् उपन्यासया प्रारब्धयात कयाः अतिकं यइपुक
‘रुप व विषयया द्वन्द्व’ कथं न्ह्यब्वयातःगु दु ।
अथेला, मल्लया उपन्यासयात कयाः यदि ब्वमिपिन्सं थुकिया भाय् व शैली अले
विषयगत स्वतन्त्रतायात कयाः दुवालेगु तातुना खत धाःसा गुगुं उपलब्धि मखयेफु
। धूस्वां सायमिया दक्कले लिपाया नापं यानाः झिंछगू उपन्यास सफूत, गुकि
वयकःया दक्कले लिपागु अले वयकलं पुनर्लेखनया कुतः यानादीगु ‘सर्गतं
कुतुंवःम्ह न्या खः’ । थुकि काव्यात्मक गद्य व आख्यानया नस्वाः दु,
तुलनात्मक ल्याखं मल्लया गद्य ठोस, क्वात्तु, चिचाहाकः व अर्थपूर्ण । छम्ह
चतुर कलाकारं थें वं नियन्त्रणया दुने च्वनाः चित्रण यायेगु व दुवालेगु अले
सहज रुपय् दृश्य संयोजन व पात्रतयत जीवन्त यानातःगु दु । झीगु आख्यान
साहित्यय् यदि मथुरा सायमि बःचाहाकलं व शृंगारिक शैली खँ तयेगुलि विलक्षणता
दुम्ह खःसा, निःसन्देश लक्ष्मण राजवंशी बोलीचालीया भासं गद्य च्वयेगुलि
न्ह्यलुवाः खः । राजा शाक्यं तःजिगु व छायपियातःगु लाक्षणिक भाय् छ्यलेगु
याः । थःगु आख्यान साहित्यय् भूषणप्रसाद श्रेष्ठ ताहाकःगु संरचना
न्ह्यब्वयेगुलि ज्वःमदु । शशिकला मानन्धरया न्हूगु च्वसाय् तच्वकं चिहाकःगु
विवरणात्मक गुण दु । समकालिकपिं नापया तुलनाय् मल्लया वाक्यय् संरचना,
शैली व खँपुत छ्यलाः म्होजक आलंकारिक, गाक्कं सुव्यवस्थित, संयमित व
म्हंचाःगु पहः खने दु ।
धाथें धायेबले, स्थितिइ नाटकीय ह्यूपाः हयेगु क्षमता व पात्रतय् चरित्र
चित्रण तुरुन्त यायेगुलि मल्लया कुतः उपन्यासया प्रत्येक दुवातय् ब्वनेदु ।
भलसा दु, थःके दुगु थुगु प्रतिभायात पित ब्वयेगुलि वइगु कन्हय् अझ कुतः
याइ ।
जर्जिया, संयुक्त राज्य अमेरिका ।
(द राइजिङ्ग नेपाल, ६ जुन २०१३ पिदंगुमूल अंग्रेजी भाषाया च्वसुपाखें नेपालभाषाये भाय हीका )
डा. प्रेमशान्ति तुलाधरया सम्पादनय् पिदंगु छगू कृति त:गू दृष्टि पाखें ।
डा. प्रेमशान्ति तुलाधरया सम्पादनय् पिदंगु छगू कृति त:गू दृष्टि पाखें ।
Related posts
No comments:
Post a Comment